نگاهی به ماهیت و ابزارهای سنجش

امروزه ابزارهای فناوری و استفاده از فضای مجازی بخشی فراگیر و اجتناب­ناپذیر از زندگی روزمره انسان­ها را تشکیل می­دهد. افراد برای برقراری ارتباط با یکدیگر، مطالعه اخبار و رویدادهای روز، پرداختن به تجارت، فعالیت­های تحصیلی/شغلی و بسیاری اهداف دیگر از اینترنت و ابزارهای فناروی استفاده می­کنند. با این حال، اخیرا گزارش­های علمی نگرانی خود را نسبت به اشتغال برخی افراد با ابعاد ویژه­ای از این پدیده­ها ابراز کرده­اند که قابلیت آسیب­زایی چند جانبه­ای دارند. یکی از مهم­ترین فعالیت­هایی که دارای این پتانسیل است، پرداختن افراطی به بازی­های آنلاین، بازی­های ویدئویی یا بازی­های دیجیتالی است که با توجه به محبوبیت فزاینده و فروش بالای این بازی­ها توجه متخصصان سلامت روانی، سیاست­گذاران و عموم مردم را در زمینه الگوی بیمارگونه بازی ویدئویی و مداخله آن در کارکردهای زندگی به خود جلب نموده است.

اعتیاد به بازی

اعتیاد به بازی یا اختلال بازی اینترنتی یکی از بحث­برانگیزترین ابعاد روان­شناختی مربوط به بازی با رایانه و بازی ویدئویی یا بازی دیجیتالی است. اعتیاد به بازی یک نشانگان چندبُعدی متشکل از نشانه­های شناختی-رفتاری مفهوم­سازی شده است که منجر به پیامدهای منفی اجتماعی، مشکلات در روابط بین فردی، بدکارکردی تحصیلی و شغلی و تعارضات درونی در فرد می­شود (مک گرگور، 2014). افراد دارای این مشکل به صورت جبری به بازی می­پردازند تا حدی که علاقمندی خود به سایر فعالیت­ها را از دست می­دهند و مداومت و پیامدهای مکرر این فعالیت در آن­ها منجر به پریشانی یا بدکارکردی قابل ملاحظه بالینی می­شود. همچنین این افراد به دلیل زمان طولانی که صرف بازی می­کنند، ابعاد اجتماعی، تحصیلی و شغلی زندگی خود را به خطر می­اندازند و در صورت انجام ندادن بازی علائم ترک را از خود نشان می­دهند.

سنجش اعتیاد به بازی

علی­رغم توجه فزاینده به اعتیاد به بازی­های دیجیتالی متخصصان در ارائه تعریف همه­ جانبه و مشخص کردن ابعاد زیربنایی این پدیده متفق­القول نیستند و به همین ترتیب، در تعیین ملاک­های تشخیصی آن نیز با یکدیگر اختلاف نظر دارند. از این رو، ابزارهای گوناگون مطرح شده برای سنجش اعتیاد به بازی برحسب تعریف محوری و مولفه­های زیربنایی مطرح شده از این سازه و متعاقبا در نقطه برش تعیین شده برای غربال­گری افراد معتاد از غیر معتاد گوناگونی چشمگیری از خود نشان می­دهند. به طوری که در پژوهش­های گوناگون تنوع استفاده از ابزارها و ملاک­های متغیر به برآوردهای ناهمخوان و متنوعی منتهی شده­اند. با توجه به وجود تفاوت­های قابل ملاحظه در طبقه­بندی اطلاعات مربوط به شیوع، دوره، درمان و نشانه­های زیستی مربوط به اختلال بازی اینترنتی نیز بسیاری از اطلاعات موجود مبهم، نامشخص و فاقد قطعیت لازم هستند. مروری بر مطالعات موید همین مطلب است و نشان می­دهد گزارش­های نرخ شیوع براساس ملاک­های مورد استفاده و نمونه مورد سنجش دامنه­ای از حداقل 1/0 درصد (با اعمال ملاک­های تشخیصی سخت­گیرانه) تا بیش از 50 درصد (با اعمال حداقل آستانه تشخیصی) را شامل می­شود.

از این رو می­توان گفت یکی از مهم­ترین چالش­ های پیش روی متخصصان خواه از منظر پژوهشی -در تعیین همبسته­های روان­شناختی و مردم­شناختی اعتیاد به بازی- و خواه در برآورد نرخ شیوع این پدیده در جمعیت هدف، در دسترس نبودن ابزار مناسب در اندازه­گیری و عدم اجماع نظر روی ملاک­های معتبر در تشخیص این پدیده باشد. این در حالی است که اعتیاد به بازی همانند بسیاری دیگر از پدیده­های روان­شناختی با متغیرهای فرهنگی و قومیتی تعامل دارد و در سنجش و اندازه­گیری آن نیز باید ملاحظات فرهنگی را در نظر گرفت. کما این­که براساس گزارش انجمن روان­پزشکی امریکا (2013) این اختلال در کشورهای آسیایی شیوع بیشتری دارد و بخش اعظمی از ادبیات پژوهشی در حوزه اعتیاد به بازی ریشه در شواهد تجربی به دست آمده از برخی کشورهای آسیایی (کره جنوبی، هنگ­کنگ، چین، تایوان و…) با محوریت مردان نوجوان و جوان دارد.

هرچند تمامی افرادی که به بازی می­پردازند، به استفاده جبری و بیمارگونه از آن روی نمی­آورند، اما شناسایی و غربال­گری افراد در معرض خطر به منظور هدایت آن­ها به بهره­گیری از برنامه­های پیشگیرانه یا درمانی مناسب، برآورد نرخ شیوع این آسیب در جامعه و تعیین همبسته­های گوناگون آن از جمله اهداف مهمی هستند که دستیابی به آن­ها جز با استفاده از ابزاری بومی­سازی شده و معتبر امکان­پذیر نیست. این در حالی است که پرسشنامه معتبر فارسی زبانی برای اندازه­گیری اعتیاد به بازی در دسترس نیست. با توجه به مطالب فوق­الذکر و آسیب­پذیری ویژه نوجوانان و جوانان نسبت به اعتیاد به بازی و نیز با در نظر گرفتن پیامدهای گسترده و مخرب اعتیاد به بازی طراحی و هنجاریابی مقیاس فارسی به منظور اندازه­گیری این پدیده اقدامی ضروری به نظر می­رسد که هم از حیث بالینی و هم پژوهشی دارای اهمیت قابل ملاحظه­ای است.

اهداف کتاب

کتاب حاضر با سه هدف اصلی زیر تالیف شده است: 1) معرفی پدیده اعتیاد به بازی دیجیتالی؛ 2) معرفی چندین ابزار متداول در ارزیابی این سازه؛ 3) ارائه مقیاس اعتیاد به بازی دیجیتالی که توسط کارگروه روان­شناسی کلینیک سلامت ذهن “سایه‌سار امید” طراحی و هنجاریابی شده است . مطالب این کتاب در قالب سه فصل صورت­بندی شده است. در فصل اول ماهیت اعتیاد به بازی، ملاک­های تشخیصی، شیوع­شناسی، عوامل خطرساز، پیامدهای مثبت و منفی، نظریه­ها، مدل­های روان­شناختی و درمانی بازی دیجیتالی ذکر شده­اند. در فصل دوم، مروری بر مهم­ترین ابزارهای موجود در دنیا صورت گرفته است و نسخه ترجمه شده این ابزارها ارائه شده است که تعیین ویژگی­های روان­سنجی آن­ها در جمعیت ایرانی می­تواند موضوع پژوهشی مناسبی برای علاقمندان باشد. فصل سوم نیز شامل روند ساخت و هنجاریابی مقیاس اعتیاد به بازی است. امید آن است که مطالب جمع­آوری شده و ابزار تدوین شده در درک بیشتر و عمیق­تر آسیب­های مربوط به بازی افراطی و سنجش آن راهگشا باشد.